September 2020: Boekenleggers

Het gaat bijna ongemerkt. Als je bij Van Someren & Ten Bosch een boek koopt, schuift de boekhandelaar, net voordat hij het boek inpakt, een boekenlegger tussen de pagina’s. Zo gaat de verstekeling mee naar huis. En wanneer je dan tijdens het lezen gestoord wordt, en je zoekt verstrooid rondom leunstoel, bed, bureau of keukentafel naar een stukje papier om tussen de bladzijden te duwen, dan komt tot je vreugde dat handige langwerpige kaartje tevoorschijn. Het boek is weer even gevrijwaard van een ezelsoor.

Het is de vraag of wij lezers ons wel dankbaar genoeg betonen tegenover deze nederige papieren pelgrims, die ons vergezellen op onze reis langs de pagina’s. We vergeten ze in de trein, bekladden ze met boodschappenlijstjes en scheuren ze doormidden als we meerdere plaatsen in hetzelfde boek willen onthouden. En als we het boek uit hebben, vergeten we onmiddellijk hun trouwe dienst.

Daarover ga je je op een gegeven moment toch schuldig voelen. Deze zomer heb ik daarom mijn boeken doorgebladerd, op jacht naar die vergeten boekenleggers. En jawel, een waar leger aan Van Someren-bladwijzers kwam tevoorschijn. Ik vond de verschillende verschijningsvormen vanaf ongeveer 1980 terug. Hoe ik dat jaartal zo specifiek weet? Op alle leeswijzers stond de toevoeging ‘& Ten Bosch’ achter de winkelnaam. Ad ten Bosch, eigenaar van de winkel tussen 1977 en 1996, had in 1980 Boekhandel Van Someren omgedoopt in Boekhandel Van Someren & Ten Bosch.

Voor het oudste exemplaar (gevonden in een boek van Mensje van Keulen uit 1983) is het opschrift nog met de hand ontworpen in zwart en rood, terwijl de achterkant (‘kijk óók eens aan de andere kant’, staat er op de voorzijde) een serie schrijversportretten toont. De foto’s van de Zutphense auteurs Ida Gerhardt en H.C. ten Berge en die van Kopland en Wolkers (de laatste met een aubergine) zijn mogelijk in de winkel genomen. Jeroen Brouwers woonde enige tijd in Warnsveld, en Maarten ’t Hart was de eerste schrijver die, op 9 september 1980, een boek kwam presenteren nadat Ad ten Bosch de winkel had overgenomen. Een latere, iets strakkere variant op deze leeswijzer vermeldt onder andere de zo Zutphense rubriek ‘antroposofie’. Op de achterkant gaan Brouwers en Gerhardt nu vergezeld van Harry Mulisch. In een geheel nieuwe vormgeving werd de bladwijzer aan het begin van deze eeuw versierd met een verfijnde ets die de gevel van de winkel voorstelt. De Zutphense kunstenaar Wim van der Meij maakte deze afbeelding in 2002. Op dat moment gaf Ten Bosch’ opvolger Jaap Deen alweer zes jaar leiding aan de winkel. Opvallend is dat op deze boekenlegger het stichtingsjaar van de winkel is gewijzigd: 1843 werd 1844. In 2014 werd de zinsnede ‘170 jaar boekverkopers’ toegevoegd. Toen de huidige eigenaar Ine Soepnel in 2015 aantrad, nam zij ook een nieuwe ontwerper in de arm. De huidige boekenlegger is versierd met een prachtige houtsnede van een lezende man onder een boom. Het kunstwerk komt uit Mijn getijdenboek, een van de ‘romans zonder woorden’ van de Vlaamse kunstenaar Frans Masereel uit 1919.

Ik ben benieuwd of u in uw boeken nog oudere Van Someren-boekenleggers kunt vinden. Waarschijnlijk zal het voor ieder die al jaren bij Van Someren zijn boeken koopt, makkelijk zijn om ook een collectie samen te stellen van al die leeswijzers die ons zoveel uren trouwe dienst hebben bewezen.