Regio

Historische atlas van Zutphen – Torenstad aan Berkel en IJssel

Zutphen, ontstaan op de plaats waar de rivieren de IJssel en de Berkel samenkomen, is ouder dan tot nu toe werd aangenomen. Aanvankelijk bepaalden schriftelijke bronnen het beeld van de vroegste geschiedenis van Zutphen, maar inmiddels is uit archeologisch onderzoek gebleken dat de nederzetting veel ouder is. Bovendien is gebleken dat de waterhuishouding in en rond de stad een veel grotere ontwikkeling heeft doorgemaakt dan is vastgelegd. Bouwhistorisch onderzoek wijst uit dat Zutphen tot de oudste volwaardige stedelijke centra van Nederland behoort. Zutphen heeft zich ontwikkeld van handelsstad in de Middeleeuwen via kwartiershoofdstad en garnizoensstad in de vroegmoderne tijd en door stadsuitbreidingen in de laatste twee eeuwen tot middelgrote provinciestad.

Willem Frijhoff, Michel Groothedde en Christiaan te Strake baseerden hun Historische atlas van Zutphen vooral op historische bronnen uit het regionaal Archief Zutphen en het Stedelijk Museum. Opmerkelijk is het hoofdstuk over het grote tufstenen paltscomplex uit de elfde eeuw. Dit curieuze gebouw is uniek in Nederland, maar wie het liet bouwen en waar het ooit voor diende blijft een raadsel. Een ander hoofdstuk behandelt de militaire geschiedenis, aangezien de vesting lange tijd de stedelijke ruimte heeft bepaald. En er is een hoofdstuk gewijd aan de invloedrijke rol van de adel in Zutphen en omgeving. Dat de stad als adellijke residentie heeft gediend blijkt onder meer uit een achttiende-eeuwse reisgids. Maar ook de negentiende-eeuwse stedenbouwkundige vernieuwingen, mogelijk gemaakt door de Vestingwet van 1874, de verwoestingen in de Tweede Wereldoorlog, de wederopbouw in de jaren erna, en al dan niet uitgevoerde uitbreidingsplannen komen aan bod.
Hoofdstukken als ‘Torenstad’ over het oude torensilhouet van Zutphen, het huidige logo van de stad, ‘Hanzestad’, ‘Patriottenstad’, ‘Verkeerscentrum’, ‘Parkstad’, ‘Industriestad’ en ‘Spirituele stad’ (met aandacht voor Zutphen als antroposofische stad) laten zien dat een chronologische en een thematische aanpak mooi samengaan. Tot slot een extra hoofdstuk over Zutphen buiten de landsgrenzen met onder meer een detail van een kaart uit 1753 met ‘Zutphens Bay’ voor de kust van Sumatra en een satellietfoto van de krater ‘Zutphen’ op Mars.

Bij elke kaart hoort een verklarende tekst en aanvullend beeldmateriaal, variërend van oude en nieuwe kaarten en cartografische reconstructies tot schilderijen, prenten en foto’s. Een feest van herkenning voor de lezer die de stad kent, maar ook interessant voor buitenstaanders en bezoekers.

Het hertogdom Gelre

J. Stinner en K-H. Tekath

Rond 1527 beleefde het hertogdom Gelre zijn gouden tijd. Het Gelderse grondgebied strekte zich toen uit van Midden-Limburg en Duits Gelre in het zuiden tot en met Friesland en Groningen in het noorden, ook Utrecht viel kortstondig onder Karel van Gelre.

De Gelderse hertogen waren vooraanstaande vertegenwoordigers van de riddercultuur. Door taai verzet tegen de Bourgondiërs en Habsburgers bleef het hertogdom langer dan enig ander Nederlands gewest onafhankelijk. De gevreesde vechtersbaas Maarten van Rossum speelde daarbij een geduchte rol.

Ook de Gelderse kunst bloeide: kostbare handschriften, beelden, en zilverwerk. De Reformatie en de Tachtigjarige Oorlog maakten daaraan een einde.

Burgemeesters in Achterhoek en Liemers

Jaarboek Achterhoek en Liemers, 42

Burgemeesters speelden en spelen in het lokaal bestuur een prominente rol. De burgemeester was en is het gezicht van het gemeentelijke bestuur. In dit Jaarboek buigen veertien auteurs zich over burgemeesters die in de voorbije twee eeuwen gemeenten in de Achterhoek en Liemers hebben bestuurd of die uit die streek afkomstig zijn.

Het huidige burgemeestersambt vindt zijn oorsprong in de Grondwet van 1848 en in de uitwerking daarvan in de Gemeentewet van 1851. Met de veranderingen van de overheid in het algemeen en die bij het lokaal bestuur in het bijzonder, is ook de positie van de burgemeester in de loop van de tijd veranderd. Zo zijn na de Tweede Wereldoorlog en vooral in de jaren ’60 de overheidstaken op lokaal niveau drastisch gewijzigd. Dat heeft ook de functie en statuur van de burgemeester veranderd.

In deze editie van het Jaarboek Achterhoek en Liemers is beschreven hoe het ambt zich in de laatste eeuwen ontwikkelde en op welke wijze Oost-Gelderse burgemeesters omgingen met de uitdagingen van hun tijd en hoe zij in de herinnering voortleven. De één was bij dat alles gelukkiger dan de ander. Eén burgemeester komt zelf aan het woord.

De Cloese – Havezate aan de Berkel

Eddy ter Braak, Cees Jan Frank, Wilma Nijenhuis-ten Arve en John Töpfer

Kasteel De Cloese met zijn schilderachtige trapgevels en torentjes is in de huidige vorm een negentiende-eeuwse schepping van de architect Nicolaas Molenaar. Een gevelsteen in de achtergevel verraadt echter een geschiedenis die veel verder teruggaat. Al voordat de Lochemse pastoor Sweder van Kervenheim in 1520 een huis aan de Berkel liet bouwen, moet er een versterkt huis zijn geweest, dat tijdens een conflict met Zutphen werd belegerd en verwoest.

De Cloese had in de eerste eeuwen een belangrijke regionale functie als havezate, daarna als buitenplaats in een landgoed. Er woonden families van Gelderse en Friese adel en het was lange tijd eigendom van mr. C.J. Sickesz, politicus, landbouwdeskundige en de eerste watergraaf van het Waterschap van de Berkel. Ook diende het kasteel als klooster en vervolgens als politieschool. Het vertrek van deze school bracht nieuwe perspectieven voor het behoud van deze historische havezate.

Vier auteurs ontrafelen in dit boek de turbulente geschiedenis van De Cloese. Dat doen ze aan de hand van eeuwenoude archiefstukken, bijzondere familiegeschiedenissen en historisch onderzoek. Deze uitgave staat vol uniek beeldmateriaal, zoals herontdekte tekeningen, plattegronden, historische foto’s en portretten uit adellijk familiebezit. Het is een boek vol prachtige verhalen over een bijzonder Gelders kasteel.

Huize Baak

Frans Helmich

Drie jaar was Frans toen hij in het najaar van 1956 verhuisde van Huize Baak naar Velp met zijn ouders, broer Ernest en zus Pia. De (te) hoge financiële lasten noopten de familie om het huis te verkopen, maar de landerijen buiten de gracht bleven in het bezit van de familie. Ondanks het feit dat Frans dus maar zeer kort op Huize Baak heeft gewoond en er amper herinneringen aan heeft, en nu ook niet woonachtig is in het dorp, heeft hij nog steeds een sterke band met het dorp.

“Zeker naarmate ik ouder word raak ik steeds meer geïnteresseerd in mijn voorgeslacht en de geschiedenis van Baak. Vragen als: Hoe komt de familie Helmich aan Huize Baak? Wie was de eerste Van der Heijden? Wie waren de bewoners van Huize Baak, ook na 1956?, wil ik graag beantwoord hebben.”

Aangespoord door zijn gezin en mensen om hem heen waarvoor hij als vraagbaak diende in hun zoektocht naar informatie over familie van zijn voorvaderen en vroegere bewoners van Huize Baak, heeft Frans dit boekwerk geschreven.

Gorssel – van Agrarische Gemeenschap tot Forensendorp

Dit rijk geïllustreerde boek beschrijft in 320 pagina’s de geschiedenis van Gorssel en Joppe, te beginnen met de prehistorie. Vervolgens leidt het de lezer via onderwerpen als de marken, de Franse tijd en de ontwikkeling van de landbouw naar de twintigste eeuw. Veel aandacht wordt besteed aan verenigingen, gezondheidszorg, middenstand, bestuur en de Tweede Wereldoorlog. De gesprekken met inwoners van Gorssel leverden veel anekdotes op, waarvan een groot aantal in het boek is opgenomen.

Oale groond

John van Zuidam

Twente is vooral bekend door de textielindustrie van vroeger en om de Technische Universiteit, gevestigd in Enschede. Maar ook om het unieke Twentse landschap, dat al van oudsher veel toeristen trekt. Het is een uniek gebied van glooiende landschappen, landgoederen en havezaten, fabrieksschoorstenen en boerenerven.

In een natuurlandschap van hoogtes en laagtes probeerde de mens een agrarisch bestaan op te bouwen. Omvangrijke landgoederen als Singraven, Weldam en Twickel, veelal voortgekomen uit middeleeuwse kastelen en havezaten zijn kenmerkend voor het Twentse land.

Ooit waren er uitgestrekte markengronden, waarvan boeren onderling het gemeenschappelijk gebruik regelden. De verkaveling en ontginning van die gronden in de negentiende eeuw heeft diepe sporen in het landschap achtergelaten. De heidevelden verdwenen en tussen de landgoederen van fabrikanten ontstond een modern, jong agrarisch landschap.

Ook de textielindustrie heeft er zijn sporen nagelaten. In de loop van de negentiende en twintigste eeuw uitgegroeid tot een omvangrijke bedrijfstak, zorgde die voor fabrieken in onder meer Almelo, Enschede, Hengelo en Nijverdal. Oude fabrieksgebouwen, arbeiderswijken en de eerdergenoemde landgoederen markeren stad en land tot op de dag van vandaag.

Prikkelend in hoge mate – Een geschiedenis van de bioscopen in Zutphen

Hans Heesen

Zutphen kent een rijke bioscoopgeschiedenis, vanaf de eerste reizende bioscopen in 1901 via de eerste vaste bioscopen – Odeon, Luxor, Schouwburgbioscoop – uit de tijd van de zwijgende film tot anno nu. Hans Heesen en Emy Vesseur vertellen de verhalen van al deze ondernemingen en portretteren de mensen die eraan verbonden waren.

Dat levert een stoet aan onvergetelijke figuren op, van de reizende bioscoop-evangelist Arie Weltevreden, filmexplicateur Maurits Vigeveno en harmonica-virtuoos Carel Frederik Losscher tot aan dominee Oskamp die waarschuwde tegen ‘het bioscoop-kwaad’, burgemeester Dijckmeester die Eisenstein’s Pantserkruiser Potemkin een gevaar voor de openbare orde vond en filmoperateur Jean Baptist Vigier die in de oorlog op zoek ging naar zijn zoon die vocht aan de kant van de Duitsers.

Daarnaast komen bekende namen voorbij als de in Zutphen geboren actrice Theo Mann-Bouwmeester die haar opwachting maakte in vijf films, schrijver Menno ter Braak die in Zutphen een lezing over film kwam geven en er en passant zijn vrouw vond, en de Zutphense tekenaar Jo Spier die in 1945 door de Nazi’s werd gedwongen mee te werken aan een propagandafilm over concentratiekamp Theresienstadt, waar hij als jood met vrouw en kinderen gevangen zat.

Ik, Maria van Gelre – De hertogin en haar uitzonderlijke gebedenboek

Johan Oosterman

Haar gebedenboek is een van de grootste Nederlandse kunstschatten van kort na 1400. Het verhaal van haar leven was tot voor kort vrijwel onbekend. Maria, hertogin van Gulik en Gelre en gravin van Zutphen, was een bijzondere vrouw. Ze is geboren in Normandië in 1380 en opgegroeid aan het Franse hof. Jarenlang was ze hofdame van Valentina Visconti, moeder van de beroemde dichter Charles d’Orléans. Die Franse wereld van geleerdheid, schoonheid en zelfverzekerdheid heeft haar gevormd. Ze had smaak, was intelligent en daadkrachtig als bestuurder, wanneer ze daarvoor de ruimte kreeg. Ik, Maria van Gelre. De hertogin en haar uitzonderlijke gebedenboek (1380 – 1429) vertelt voor het eerst het levensverhaal van deze sterke vrouw van 600 jaar geleden, laat de rijke wereld zien waarin zij leefde en biedt de tot nu toe meest uitvoerige kennismaking met haar spectaculaire gebedenboek.

Maria van Gelre, 1380–1429 – Sporen in het landschap

Johan Oosterman

We kennen haar oogstrelende gebedenboek, maar veel meer was er niet bekend over Maria van Gelre. De Franse prinses, die in 1405 trouwde met hertog Reinald IV van Gelre en Gulik, kreeg tot voor kort weinig aandacht van onderzoekers. Over haar leven en de sporen die ze heeft nagelaten, viel weinig te vertellen. Recent onderzoek naar de hertogin en haar gebedenboek leert veel over het boeiende en bewogen leven dat Maria leidde. De archieven zijn rijk, maar van de wereld waarin zij leefde is veel verloren gegaan. In dit boek worden sporen gezocht die nog aanwezig zijn in het land- schap dat Maria in 1405 binnentrad, de uitgestrekte gebieden tussen Zwolle en Aken, tussen Gorinchem en Bonn. De resten van een slot- gracht, de bron bij het klooster waar het gebedenboek is geschreven, een imposante gotische kerk: ze vertellen het verhaal van Maria’s sporen in het landschap.