Nieuwsarchief

Oktober 2015, over vroegere eigenaren

Foto © J.W. Kaldenbach

Vorig jaar vierde Van Someren & Ten Bosch zijn 170-jarige bestaan in de Buitensociëteit. De toenmalige eigenaar Jaap Deen maakte daarbij bekend dat de winkel zou worden voortgezet door Ine Soepnel, na al die jaren de eerste vrouwelijke eigenaar.

Wie waren al die boekverkopende lieden in de Turfstraat? Aan de hand van deze figuren zou je de geschiedenis van de winkel kunnen beschrijven. Acht hoofdstukken zou dat opleveren:

1844    A.E.C. van Someren

1890    H.J. Greup

1901    A. Hagenbeek

1940    J.M. Kobus

1946    H.W. ten Bosch

1977    A.P. ten Bosch

1996    J. Deen

2015    I. Soepnel

1844 wist ik. De jaartallen 1890 en 1901 staan in de transportakten van het pand in de Turfstraat die zich in het Stadsarchief bevinden. 1940 is een gok. Ik weet niet wanneer Hagenbeek is overleden en Kobus de boekhandel overnam. Dat moet worden uitgezocht. Kobus en zijn vrouw dreven ook een boekhandel aan de Burgemeester Dijckmeesterweg. Na de oorlog vroeg Kobus mijn vader Van Someren te leiden, en een jaar later om die over te nemen. De reden was, herinner ik me van mijn vader, dat de belasting over de oorlogsjaren moest worden betaald.

Ikzelf heb rond 1980 de naam van de boekhandel veranderd van Boek- en kantoorboekhandel A.E.C. van Someren in: Van Someren & Ten Bosch, boekverkopers.

Mijn vader was lang ziek geweest en na zijn dood was de winkel in verval. Het MKB had geadviseerd te stoppen, ze zagen geen mogelijkheden voor een kwaliteitsboekhandel in Zutphen. Geen bank wilde vervolgens financieren. Ik besloot drastisch te stoppen met alles wat niet met boeken te maken had en me te richten op literatuur, kinderboeken, stad en streek en natuur. Kunst, geschiedenis en menskunde had ook onze aandacht maar de ruimte was beperkt. Om deze verandering in voorraadpolitiek te symboliseren veranderden we de naam en verbouwden we de zaak, en nogal ingrijpend.

December 2015, met Sinterklaas

In de Sinterklaasperiode behaalt een boekverkoper de hoogste omzet. Die periode ligt tussen half november en het weekend na 5 december. Dit gold al voor de tijd van mijn vader, zoals later ook voor mij, en nog later voor de uitgeverij die ik in Amsterdam dreef. En in 2015 zal dit niet anders zijn.

De Sinterklaasperiode in Zutphen begon vroeger met de start van de winkeliersactie. Voor elke bestede gulden ontving de koper een likbon. Daarop verscheen meestal een 0, maar als je geluk had de Drogenapstoren, Walburgstoren of Berkelruïne; afbeeldingen die stonden voor een bedrag dat je bij de deelnemers kon besteden. Op die actie werd gewacht, net als op de Boekenweek, de enige week in Nederland die tien dagen duurt. De dagen ervoor is er beduidend minder omzet.

De laatste dagen voor 5 december was er koopavond. Dat vonden wij thuis, ik woonde met mijn ouders, twee zussen en een broer boven de winkel, een spannende tijd. Tot diep in de avond was er reuring onder onze voeten. Alles stond in het teken van de winkel, die twaalf uur achtereen open was. Dan kookte moeder iets makkelijks, aten we samen met het winkelpersoneel, zij het in etappes, hielpen mijn zussen mee in de winkel. En de dag eindigde steevast met het uitrollen van de ouderwetse papieren kassastrook waarop de aankoopbedragen waren geschreven. Alvorens die strook werd opgeteld liet vader zien hoe druk het was geweest. Hij hield het eind van de strook vast en een van ons liep met het opgerolde deel achteruit. ‘Gisteren bereikten we de voorkamer. Benieuwd hoe ver we nu komen.’

Onlangs zat ik aan tafel naast Jan Cremer. Mijn eerste herinnering aan hem voert terug naar zo’n Sinterklaasperiode – dat moet 1964 zijn geweest. Ik Jan Cremer was net verschenen. Een schandelijk boek waarover vragen in de Kamer werden gesteld. En de Nederlandse Boekverkopersbond achtte zich geroepen het boek te boycotten, waardoor het niet via de vertrouwde kanalen werd verspreid en moeilijk verkrijgbaar was. Een betere aanbeveling voor een boek is niet denkbaar.

Die drukke week voor Sinterklaas was ik ’s avonds veel in de winkel en hoorde constant vragen naar dat ‘vieze’ of ‘vreselijke’ of ‘slechte’ boek. Dan liep vader naar het gangetje naast de winkel en haalde iets tevoorschijn wat al keurig in Sinterklaaspapier was verpakt; niemand mocht zien dat iets over de toonbank ging wat geacht werd niet te worden verkocht.

De beste vriend van mijn vader – Bob Schillemans, mede-eigenaar van Uitgeverij Thieme in Zutphen – had voor mijn vader het boek in groten getale bij de Bezige Bij afgehaald.

Maart 2016, over wonen boven de winkel

Toen ik elf was, verhuisde ons gezin van de Boompjeswal naar de Turfstraat, naar het huis boven de winkel. We verwisselden een woonhuis aan een park voor een bovenwoning in het rondje – kamer en suite met balkon. In het begin vond ik het daar vreselijk, ik voelde me er gevangengezet, ernstig in mijn bewegingsvrijheid beknot en verlangde naar die wereld met tuinen achter huizen en een park voor de deur, met de onvolprezen moddergracht als scheiding tussen het centrum en de Polsbroek, en naar het plein van de kleuterschool waar ik eindeloos voetbalde met jongens uit de Groenesteeg, de Halvemaansteeg en de Lievenheersteeg. Opgeborgen in het centrum met louter winkels om me heen was van buitenspelen ineens geen sprake meer.

Ooit heb ik me door een psycholoog laten vertellen dat wonen boven de winkel, waar het geld voor het gezin wordt verdiend, alles behalve bevorderlijk is voor de rust en harmonie van dat gezin. Hoe dit ook zij, wij in de kamers waren ons er permanent van bewust dat onder onze voeten het belang van het gezin werd gediend en wanneer wij – mijn zussen, broer en ik – daar wel eens geen rekening mee hielden, dan stoof vader of moeder naar boven om ons daar hartgrondig op te wijzen: ‘Niet stampen op de vloer, geen ruziemaken, niet schreeuwen. We kunnen jullie beneden in de winkel horen. Wat moeten de klanten er wel niet van denken?’

Andersom pikten wij boven in de kamers ook de geluiden uit de winkel op. We schrokken bijvoorbeeld van een fiets die ruw tegen de etalageruit werd gestald, en we lachten om een vette bons op diezelfde etalageruit. Dan was namelijk iemand, meestal ’s avonds laat in een doodstille Turfstraat, als het licht in de etalage nog brandde, met zijn hoofd tegen het glas gestoten om een uitgestald boek beter te bekijken. En dan waren er de geluiden van de winkeldeur, de hoge toon als die uit het slot werd getrokken en de klap waarmee die in het slot viel. Tot op deze dag niet veranderd, want deur, slot en sponning zijn sinds de verbouwing van 1948 onveranderd gebleven. Soms waait dat geluid me van ver in de Turfstraat tegemoet en dan roept het een herinnering aan mijn vader op. Na het middageten deed hij soms een dutje. Als de deur beneden een paar keer open en dicht ging, schoot hij uit zijn stoel en zei:

“De deur blijft maar gaan, ik moet naar beneden.”

“Maar vader, de mensen komen niet alleen binnen, ze gaan er ook weer uit.”

Van dat inzicht wilde hij niets weten.

Pas later ervoer ik ook het voordeel van wonen boven een boekwinkel. In een tijd zonder internet, iets wat mijn kinderen zich bijvoorbeeld nauwelijks meer kunnen voorstellen, was je voor informatie aangewezen op boeken en tijdschriften en die haalde je uit de Openbare Bibliotheek of uit de bibliotheek van school. Wij daarentegen, kinderen van een boekverkoper, wij konden ’s avonds naar beneden gaan, het licht in de winkel aan doen en daar net zolang in rond dolen en in boeken snuffelen als we wilden, om die vervolgens ook mee naar boven te nemen en te lezen, mits we die niet beduimelden, want de boeken moesten natuurlijk na lezing gewoon worden verkocht.

Mei 2016, Klandizie

Tijdens de lagereschoolperiode verlieten mijn zussen, mijn broer en ik in alle windrichtingen het huis aan de Boompjeswal.

Mijn oudste zus moest het verst weg. Ze stak de straat over en liep via het park, de Polsbroek, het houten bruggetje over de Berkel en het oude Graaf Ottobad naar de Prins Bernhardschool. Hoofd van die school was meneer van Arragon, een bekend en geliefd man in Zutphen – hij speelde in de jaren vijftig en zestig dan ook voor Sinterklaas.

Mijn oudere broer sloeg linksaf, stak de Laarstraat over en het David Evekinkplein naar de David Evekinkschool. Hoofd was meneer Woudstra, een volbloed Fries – een die de legendarische Elfstedentocht van 1963 had uitgereden. Op de plaats van de school is nu een parkeerterrein.
Ikzelf – en een jaar later mijn jongere zus – sloegen rechtsaf en liepen via de Martinetsingel en de Tadamasingel naar de Tadamaschool. Hoofd was meneer Van Zuiden. Die rookte Dr.Dushkind onder het lesgeven, sigaretten uit een ovalen blikje. Het schoolgebouw is nu een appartementencomplex.

Waarom zaten we niet allemaal op dezelfde school? Vader hoopte met het verspreiden van zijn kinderen over de diverse scholen bestellingen van die scholen binnen te halen, want Boek- en kantoorboekhandel A.E.C. van Someren leverde alles wat de lagere school nodig had. Op een mysterieuze wijze heb ik uit die tijd een fascinatie voor een fles galnoteninkt van de firma Talens overgehouden. En tijdens een verbouwing, jaren later, trof ik in een gangkast nog een hoeveelheid van mijn favoriete schoolschriften aan, en kroontjespennen van de firma Soennecken, waar ik Gerard Reve een plezier mee deed – en mezelf, vanwege het contact dat eruit voortkwam. Ondanks hun gevoel voor klandizie maakten mijn ouders voor mijn zusje een uitzondering. Zij was zichtbaar door polio getroffen en ze wilden haar niet alleen naar school laten gaan.

Hoe lastig opvattingen over klandizie voor de kleine middenstander soms uitpakken, ervoeren mijn ouders toen ik al op de hbs zat. Vader kwam op een middag onthutst aan tafel, hij had zojuist een leraar van dat lyceum op het stelen van een boek betrapt. Nadat hij de man erop had aangesproken, haalde die nog meer boeken uit zijn tas. Hij was al jaren klant en bekende al jaren boeken te hebben gestolen. Vader wist niet goed wat hij ermee aan moest. Als hij de man aangaf, zou hij de school misschien als klant verliezen. Besloten werd dat de leraar een lijst zou maken van de gestolen boeken om dan met vader tot een vergelijk te komen. Daarmee was de kous af.

‘En denk erom,’ zei vader, ‘je zegt er niets over op school, je spreekt er met niemand over, geen woord, niemand hoeft daar iets van te weten.’
Nadien, wanneer ik deze leraar bij het wisselen van de les in de deuropening van zijn klaslokaal zag staan, vroeg ik me af waarom die man zo bijzonder was dat ik er met niemand over mocht spreken dat hij jarenlang uit onze winkel had gestolen.

September 2016, boekverkoper in Zutphen, 1977

Mijn vader overleed op 5 oktober 1977, aan de gevolgen van reuma. Zijn handen en vingers waren vergroeid en hij kon zich nauwelijks nog bewegen. Op het laatst gaf ik hem een arm en tilde hem als het ware iets van de grond. De verlichting aan zijn beengewrichten betaalde hij met verhevigde pijn aan zijn schouders.

In die periode onderhandelde hij over de verkoop van de zaak. Na zijn plotselinge dood tapte de aspirant-koper uit een ander vaatje en stelde wat was afgesproken ter discussie. De familie had een acuut probleem en daar hoopte hij zijn voordeel mee te doen. Je hebt van die mensen.

Na een lang verblijf in N-Amerika was ik hier in een baantje niet op mijn gemak. Zonder ervaring en zonder de juiste papieren besloot ik de boekhandel over te nemen, waarmee tevens een eind kwam aan deze lelijke onderhandeling. De boekwinkel was vader altijd dierbaar geweest, en ik heb hem nooit anders gekend dan als een eerzaam man; karakterloosheid zou deze geheugenplaats niet bezoedelen.

27 november 1977 volgde ik hem als boekverkoper te Zutphen op. Een mooi bestaan, al had ik geen idee, ik was typograaf van beroep.

Door zijn ziekte was de zaak achterop geraakt, aanbiedingen waren overgeslagen, de voorraad was verouderd. Ik herinner me – het was in de sinterklaasperiode – de grote vraag naar Kruistocht in spijkerbroek. Het duurde even eer ik wist waar je die kon bestellen en de moed had er een stapel van te nemen.

Moeder hielp in het begin met de winkel, met haar ging ik voor het eerst naar de boekenbeurs, zij stelde me aan de uitgeversvertegenwoordigers voor en maande me er tot voorzichtigheid. Ik hoorde er voor het eerst: ‘Dat zou je vader nooit gedaan hebben.’

Elke dag verkeerde ik in de omgeving van wie ik zo miste. Dagelijks kwam ik hem tegen, overal zijn handschrift, in kladjes, aantekeningen, rekeningen – ik zette het kasboek voort waar hij was gebleven. Ook doemde hij doorlopend op in gesprekken met klanten die uitgebreid bij hem wilden stilstaan. De zaak mocht in verval zijn, hij kon tegen een stootje, vader had over de jaren voor een goede reputatie gezorgd en die goodwill kreeg ik soms zo in de schoot geworpen.

Tijdens dit begin wilde een klant een stapel boeken apart ingepakt hebben, kunstboeken van een Amerikaanse uitgever – ik zie die nog voor me, witte gebonden delen. Boeken werden nog niet met stickers of computerkaarten geleverd maar met potlood geprijsd.

De getallen wekten een gevoel van gemis in me op en ik klampte me vast aan het krachtige handschrift. Was dat wat uiteindelijk van hem zou beklijven? Ik zakte weg in een herinnering, zag de hand die deze getallen had geschreven, de goedverzorgde nagels, hoorde het tikken ervan op de ivoren pianotoetsen. Het duurde dan ook alvorens de vraag tot me doordrong:

“Het zijn cadeautjes. Wilt u de prijsjes eruit gummen?”

November 2016, De rivier

Op een herfstachtige dag aan het begin van de middag liep een oudere Indischman haast ongemerkt de winkel binnen. Zijn lichaamstaal gaf aan dat hij met rust gelaten wilde worden en ik liet het dan ook bij een eenvoudige begroeting, in de trant van ‘Goedemiddag,’ of zoiets, meer niet. Hij bleef lang snuffelen in de kast Stad & Streek, doorzocht toen de kast Aardrijkskunde en eindigde bij de landkaarten. Kennelijk kon hij niet vinden wat hij zocht, knikte naar me en verliet de winkel.

Een uurtje later keerde hij terug en wachtte tot ik een klant had geholpen. Hij sprak met een zwaar Indisch accent, vroeg iets wat ik nauwelijks kon verstaan. Er ging iets tegenstrijdigs van de man uit, met zijn moeizame wijze van praten eiste hij de volle aandacht terwijl zijn hele houding bescheidenheid uitstraalde, als wilde hij er liever niet zijn, of zich excuseren voor de ruimte die hij innam, hetgeen niks voorstelde want hij was klein en broodmager. Ik ging dichter bij hem staan. Hij was veel ouder dan ik aanvankelijk had gedacht en er hing een sterke geur van tabak om hem heen.

Hij zocht een landkaart met daarop de Drentsche Aa. Ik kon hem niet meteen antwoord geven, ik wist eigenlijk niet precies waar die rivier liep. De man kwam sympathiek op mij over en ik besloot meer dan normaal mijn best voor hem te doen; als eerste sloeg ik er de Bosatlas op na. Toen ik even later met mijn vingers tussen de stafkaarten liep, merkte hij op dat hij ook wel een boek over die rivier wilde hebben. Dat zou hij graag mee terugnemen naar Indonesië. Hij was voor het eerst in Nederland, op bezoek bij zijn tweelingzus die met een Nederlander was getrouwd en hier al een halve eeuw woonde. Samen zouden ze naar de rivier gaan.

Ik moest de man teleurstellen. Ik kon hem niet helpen, maar ik was ervan overtuigd dat hij in de buurt van de rivier wel zou slagen. Hij had me echter zo nieuwsgierig naar de reden voor dit bezoek gemaakt dat ik hem vroeg wat hem zo in de rivier aantrok?

Zijn ogen boorden zich in die van mij. Na enige tijd meende ik een begin van een glimlach om zijn mondhoeken te zien. Alvorens te spreken haalde hij diep adem. Op een lagere school in Batavia was hij vijfenzestig jaar geleden genadeloos met een rottinkje op zijn vingers geslagen, omdat hij op een kaart van Nederland de Drentsche Aa niet had kunnen aanwijzen. Nu hij dan toch in Nederland was…

Maart 2017, over Voorstonden en H.C. ten Berge, 1980

Na de verbouwing zou ik zowel met de aannemer als de architect contact houden. Egbert Hoogenberk was naast zijn professie als architect een geoefend cellist, en spoedig smeedden we plannen ‘iets’ op Voorstonden te gaan doen. Egbert kon voor muziek zorgen, en ik voor dichters. Ik vroeg Hans ten Berge, en op zijn advies Rutger Kopland. Dit alles moest plaatshebben in de grote zaal, met publiek op klapstoeltjes. We zochten en kregen publiciteit en verkochten alle kaartjes. Het had iets excentrieks daar op die oude buitenplaats, een soort Parijse salon van twee eeuwen terug. In die tijd was er niet zoals nu een hausse aan festivals, nu zou een bijeenkomst als deze een paar regels in de krant opleveren in plaats van een halve pagina toen, zowel in het Zutphens Dagblad als in De Gelderlander.

Het fraaie huis, de winterse staat van het omringende park, alles op die twintigste januari 1980 droeg bij aan die sfeer uit een voorbije tijd. De aanwezigheid van Ten Berge had iets tegenstrijdigs. Hij is niet bepaald het toonbeeld van de traditionele, klassieke dichter zoals Ida Gerhardt – Ida was aanwezig, samen met Marie van der Zeyde – meer een die voor nieuwe invloeden openstaat, en steeds naar andere vormen en wegen zoekt. Geen Vijftiger, wel een exponent van die beweging, een pleitbezorger voor experimentele poëzie, en in die zin meer een dichter die ingaat tegen de geest van de negentiende eeuw die op Voorstonden heerste. Hij is de oprichter van het tijdschrift Raster waarin hij veel belangrijke buitenlandse dichters in Nederland heeft geïntroduceerd, o.a. Breyten Breytenbach. Naast poëzie en vertalingen publiceerde hij romans en essays en zijn werk zou later bekroond worden met vrijwel alle oeuvreprijzen, tot aan de P.C. Hooftprijs van 2006 aan toe. Zijn poëzie sneed die middag als een poolwind door de oude kamers.

Toen ik goed en wel de winkel had overgenomen was ik met zijn werk in aanraking gekomen. De Bezige Bij bracht de roman De beren van Churchill onder de aandacht. Churchill? Vanwege die beren dacht ik meteen aan de stad in Manitoba waar ik vier jaar eerder in de buurt nog op vrachtwagens reed. De onrust vanuit die periode zat nog in mijn lijf.
‘De schrijver komt in Zutphen wonen,’ deelde de vertegenwoordiger mee. Ik kon niet wachten. Een zekere teleurstelling toen bleek dat hij vele locaties in dat boek niet had bezocht. Het hoge noorden was hem bekend, maar vele buurtschappen waren voor Ten Berge slechts namen uit een atlas. Uiteindelijk deed dat er niet toe, we kwamen de eerste jaren bij elkaar over de vloer, ontmoetingen waaraan pas een eind kwam toen de wederzijdse vrouwen uit onze levens verdwenen. Een beeld zal nog wel een tijdje herinneren aan deze episode, zowaar in brons vervat, al heeft de Griekse literatuur ons geleerd dat poëzie duurzamer is. De beeldhouwster Maïté Duval behoorde met haar echtgenoot, de schilder Thierry Rijkhart de Voogd, tot onze kennissenkring. Haar eerste expositie had plaats in onze boekwinkel en die middag op Voorstonden werden haar beelden getoond. Maïté vroeg op een dag zowel aan Hans’ vrouw Else als aan mijn vriendin te poseren. Van Else inspireerde haar het lijf, van mijn vriendin het hoofd en dit resulteerde in een liggend naakt, Else genaamd, dat te zien is in het oude Bornhof. Ooit stonden Hans en ik voor dat beeld en konden niet anders dan met een glimlach vaststellen dat deze creatie bekend voorkwam, vertrouwd zelfs, maar niet een vrouw was die we ooit hadden gezien.

Mei 2017, over de schoolboeken

Bij mijn start als boekverkoper bezat Zutphen per hoofd van de bevolking ongeveer de meeste boekwinkels van Nederland. Naast onze zaak was daar Boekhandel Van den Brink – nog steeds op dezelfde plek in de Beukerstraat. Boekhandel Kobus op de Burgemeester Dijckmeesterweg. Kantoorboekhandel Nijhof in de Beukerstraat – op de driesprong met de Sprongstraat. De Zutphense Boekhandel in het Jugendstilpand op het hoekje Beukerstraat en Lombardsteeg. Kantoorboekhandel Van Dongeren op het Rijkenhage. Kantoorboekhandel Drieënhuizen op de markt. En Boekhandel De IJssel in de Korte Hofstraat. Al deze boekwinkels leverden schoolboeken en waren in mijn vaders tijd zo verstandig zich te verenigen in een coöperatie toen scholen via een boekenfonds hun leerlingen van boeken gingen voorzien. Behalve Boekhandel De IJssel, deze vestigde zich pas in Zutphen lang nadat de coöperatie was opgericht. Dat gold eveneens voor de religieuze boekwinkel, de antroposofische boekwinkel, de kinderboekwinkel en de algemene boekwinkel Houtvast en Nuis, en later nog boekwinkel De Leur & Van Pel. Op het hoogtepunt van het boekhandelsbestand in Zutphen waren ook nog drie antiquariaten in de stad actief.

Voorheen zorgde elke leerling zelf voor zijn boeken. Het Stedelijk Lyceum organiseerde een dag waarop leerlingen hun schoolboeken van de hand konden doen, en wie daar zijn lijst niet bij elkaar scharrelde, diende de rest bij de boekhandel te bestellen. Als kind herinner ik me de grote hoeveelheid pakketten schoolboeken, ingepakt en van een naam voorzien, die aan het eind van de zomervakantie in het gangetje naast de winkel op hun toekomstige gebruiker lagen te wachten. Als die te lang wegbleef, werden wij kinderen – twee zussen, broer en ik – er ter bezorging op uitgestuurd. Sowieso dienden we op vrije middagen of na schooltijd te informeren ‘of er nog pakjes waren’.

Er zit weinig marge op studieboeken, en als de boekwinkels tegen elkaar werden uitgespeeld, bleef daar niets van over. Uiteindelijk zou de coöperatie het afleggen tegen de landelijk opererende schoolboekenorganisaties, maar in mijn tijd was dat nog niet zo ver en functioneerde die naar behoren en behaalden we er met z’n allen een bescheiden winst. In een grote ruimte achter Boekhandel Van den Brink – inmiddels ook bij hun winkel gevoegd – kwamen we ’s zomers bijeen om de boeken te bestellen, en na binnenkomst te controleren en klaar te maken voor bezorging; een bijzondere samenwerking. Door de week waren we elkaars concurrenten maar in de coöperatie overheerste onder de heren Nunninkhoven, Nijhof, Nieuwenhuis, Dieseraad, Bunders – opvolger van de heer Kobus –, mevrouw Nieuwenhuis en mijzelf een oprecht gevoel van collegialiteit.

Augustus 2017, over juffrouw Smit

Juffrouw Smit (rechts)

Ik weet niet beter of juffrouw Smit zit links tegenover mijn vader aan het grote bureau, achter het grote meubel achterin de winkel – dat we het orgel noemden – aan het raam, uitkijkend op een binnenplaatsje en op het pand aan de Rosmolensteeg. Ik vermoed dat ze als meisje van 15 bij vaders voorganger Hagenbeek in dienst is getreden en als vrouw van 65 bij vader met pensioen is gegaan.

Ze bleef ongetrouwd en heeft altijd het ouderlijk huis aan de Warnsveldseweg bewoond, nummer 126, samen met een eveneens ongetrouwd gebleven broer en zus. Broer werkte als vertegenwoordiger, zus op kantoor bij Reesink.

Korfbalspelen bij ZKC vormde het hoogtepunt uit haar jeugd.
Toen vader een liefde opvatte voor mijn moeder, vroeg ze een loonsverhoging, althans, volgens moeder.

Ze was goed in het maken van sinterklaassurprises, op pakjesavond stond immer een doos voor de deur met zorgvuldig gekozen geschenken en goede gedichten.

Tot het eind van haar leven liep ze de winkel binnen, om ‘even de lucht op te snuiven,’ zoals ze dat zei. Dat was te begrijpen, haar hele werkzame leven had zich hier afgespeeld. Het was een genoegen haar bij te praten want weinig belangstelling was zo oprecht als die van haar. Ze was de bescheidenheid zelve.

Tijdens de verbouwing in het voorjaar van 1979 overhandigde ze me twee velletjes A4 met een nogal cryptisch verslag over het antiquariaat, dat vroeger in het pand aan de Rosmolensteeg was gevestigd en thans de kinderboeken huisvest. Het feit dat het binnenplaatsje werd overdekt en de tussenmuren werden gesloopt, kortom, dat het decor waartegen ze een halve eeuw had aangekeken verdween, moet haar verdriet hebben gedaan en tot het schrijven van deze herinnering hebben aangezet. Ik heb haar verslag nooit anders gelezen dan als een in memoriam voor een geheugenplaats.

Na haar dood belde een familielid van haar. Juffrouw Smit had boeken voor mij opzij gelegd, mooie uitgaven o.a. De monumenten van geschiedenis en kunst van het kwartier Zutfen. Op het schutblad in vaders handschrift en door hem gesigneerd

1 september 1925 – 1 september 1965

In het slot van haar verslag over het antiquariaat had ze geschreven: ‘De laatste vijf jaar kan ik niet meer beoordelen, maar de rest zal wel bekend zijn.’ Aangezien dat in 1979 was, moet ze vijf jaar eerder met pensioen zijn gegaan, en met het oog op de datering in Het kwartier van Zutfen duidt dat op een dienstverband van een halve eeuw. Ik kan me niet voorstellen dat iemand de boekwinkel langer heeft gediend.

Het enige andere boek met opdracht dat ze voor mij had achtergelaten was de Verzamelde Gedichten van J.C. Bloem, in een gebonden editie van A.A.M. Stols uit 1947. Ze heeft me verteld van Bloems bezoeken aan de winkel en van zijn scheiding van Clara Eggink, waarna hij in pension Derkshof aan de Rijksstraatweg in Warnsveld een kamer nam en zij hem vaak vanuit haar huis over de Warnsveldse weg heeft zien lopen. Tijdens de bevrijding van Zutphen woonde hij weer even samen met Clara en zoon Wim op de Deventerweg.

De opdracht in de Verzamelde Gedichten luidde:

Voor Riek Smit, ter herinnering aan 15 Augustus ’46 – 1 Juli 1947
Lex Castermans

November 2017, over de verbouwing in 1979

© Egbert Hoogenberk

Nog steeds verbaast het me, als ik de interieurtekeningen van architect Egbert Hoogenberk zie, hoe treffend hij de nieuwe situatie had uitgebeeld. Destijds hadden Egberts potloodtekeningen en aquarellen me al geïmponeerd, tot het punt dat ik die bijna ongeloofwaardig begon te vinden, maar als het resultaat enigszins in de buurt kwam, zou ik al tevreden zijn. Frits Boezewinkel bleek het te kunnen maken. Het glazen dak heb ik in tegenstelling tot wat op de tekening is te zien meteen een etage hoger op de gevel laten monteren. Hierdoor konden we zeven jaar later nog een aanpassing maken voor een ruimere doorzicht. Er viel weliswaar veel licht binnen, maar het effect zou groter zijn als (zie tekening) het oeil de boeuf halverwege de zaak werd gesloopt, en ook het restant achtergevel naar het inmiddels overdekte binnenplaatsje, en de gevel op de tweede verdieping van het pand aan de Rosmolensteeg. In een bistro in Parijs bekeek ik de dunne treden van een gietijzeren trap; op afstand viel de trap weg. Dat bracht me op het idee, zo’n trap wilde ik voor de winkel. Wie nu de zaak betreedt, kijkt aan het eind tegen een hele wand met boeken aan, ongehinderd door een ossenoog, een halve achtergevel of een houten trap. Bij de constructie moest ergens een fout zijn gemaakt, of de trap was een halve centimeter te groot, of het tussenstuk onder de glazen koepel, waar de trap naartoe leidde, een halve centimeter te laag. Hoe het ook zij, de trap werd onderaan een halve centimeter ingekort, en dat hebben we geweten, aan de lopende band stootten klanten met de punt van de schoen tegen de tweede trede van de trap, ikzelf niet uitgezonderd, een keer sloeg ik zelfs tegen de trap toen ik wat al te gehaast een boek van boven wilde pakken. Deze ervaring leerde me dat de mens over een bijzonder verfijnd mechanisme beschikt dat na een eerste stap automatisch en op de millimeter nauwkeurig de afstand tussen de treden programmeert. We konden er niet aan ontkomen en dienden die halve centimeter te herstellen. Noodgedwongen trokken we daarbij de trap iets naar voren, waardoor de treden niet helemaal waterpas staan, maar grote struikelpartijen als hierboven behoren tot het verleden, al blijven natuurlijk altijd mensen struikelen, ongeacht de constructie waarop dat geschiedt. Om het verlies aan licht onder de nieuwe tussenverdieping te beperken, zijn er twee hardglazen platen gelegd. Veel klanten lopen daar voorzichtig omheen – bang ‘door het ijs te zakken’.

Het is alles bijna veertig jaar geleden, we weten niet beter of het heeft er altijd zo uitgezien, maar toentertijd was dat niet vanzelfsprekend, men dacht nog in verlaagde plafonds, luifels aan de gevels en neonverlichting. De toenmalige voorzitter van de winkeliersvereniging ’t Rondje kwam na afloop van de verbouwing op me af en vroeg of het bij die onverlichte gevel met dat houten uithangbord bleef? ‘Er komt toch wel iets moderns aan je pui, je wilt toch wel verkopen, of niet soms?’

Februari 2018, over Gerrit Komrij

Zutphen, 1996. Achterste rij tweede van rechts Gerrit Komrij, rechts van hem zijn vriend Charles. Helemaal links Jaap Deen. Voorste rij midden: Ad ten Bosch.

Ik weet niet meer wanneer hij voor het eerst op bezoek kwam, gezien de vriendin op een foto van die avond was dat na mijn scheiding, ik woonde boven de boekwinkel, 1996 vermoed ik. Gerrit en Charles bleven tot diep in de nacht, en zo zou ik ze later ook leren kennen: ze kwamen niet, of ze bleven tot het ochtendgloren, wat dat betreft leverde Gerrit nooit half werk.

Die nacht in Zutphen vertelde hij over zijn debuut. Hij had gedichten naar Eli Scheen gestuurd, uitgever van een kleine maar wonderschone bibliotheek, onderdeel van drukkerij De Tijdstroom te Lochem. Scheen publiceerde werk van onbekende schrijvers van wie later een paar de Nobelprijs zouden ontvangen, Kawabata bijvoorbeeld. Op zeker moment moet hij er vier of vijf in zijn fonds hebben gehad, een aantal dat volgens Gerrit geen Nederlandse uitgever hem zou nadoen.

Scheen was onder de indruk van Komrij’s werk en nodigde hem uit voor een ontmoeting in Zutphen, waar Scheen woonde. Hij stelde voor de gedichten bij een grotere uitgever onder de aandacht te brengen en noemde Theo Sontrop. Zo zou Komrij debuteren bij Meulenhoff, waar Sontrop uitgever was, en hem later volgen naar De Arbeiderspers.

Komrij was nog een scholier toen hij dat treinreisje van Winterswijk naar Zutphen ondernam. Zutphen vond hij een heuse stad, groter en belangrijker dan Winterswijk, want op weg naar Scheen kwam hij langs een antiquariaat. Ik wist van Eli Scheen dat hij een etage in de Lange Hofstraat had bewoond. Van het station naar de Lange Hofstraat kon Gerrit maar één antiquariaat zijn gepasseerd, namelijk dat van mijn vader. Ik vroeg of hij daar nog een beeld van had. Hij was er niet binnen geweest. Zijn beschrijving van de omgeving duidde echter onmiskenbaar op de Rosmolensteeg en de Kloostertuin. Ik vroeg of hij met me mee wilde lopen, naar beneden, naar buiten, het poortje onderdoor waar ik na enkele stappen wees op het pand dat inmiddels als kinderboekwinkel was ingericht. Hij keek lange tijd zwijgend om zich heen. ‘Hier was het. Dit is het geweest. Daar is het station,’ en wees in de juiste richting, ‘en in die richting naar Eli,’ wijzend op het poortje. ‘Een uur later begon het leven met boeken en uitgevers.’

Het werd een tikje sentimenteel in de Rosmolensteeg, Gerrit was aangedaan bij deze herinnering aan het begin van zijn schrijverscarrière. En er was ook al wel iets gedronken die avond.

Als dichter des vaderlands publiceerde hij later een selectie uit de gedichten van Scheen in de Meander reeks, waarin hij zich in het voorwoord slechts summier over hem uitliet.

April 2018, over Geert van Oorschot

Tegen het einde van zijn leven kondigde Geert van Oorschot een bezoekje aan Zutphen aan. Hij wilde wel eens zien waar over de jaren zoveel van zijn uitgaven waren verkocht. Vroeger had hij bij mijn vader in de winkel aangeboden, maar dat was lang geleden. Volgens zoon Wouter zou hij daar weinig meer herkennen.

Kuchend stapte hij binnen. Maar ja, een boektijger als Van Oorschot heeft een winkel in een oogopslag geanalyseerd. Hij zat aan tafel, dronk koffie, sprak hier en daar met een klant en wilde na een tweede kop naar het Museum Henriette Polak. Dat had hij zich die dag voorgenomen. Hij was benieuwd naar wat de tante van Johan Polak aan de stad had geschonken. Johan werkte in zijn jonge jaren bij Van Oorschot en huurde destijds een kamer bij hem. Twee totaal verschillende naturen en moeilijk te beoordelen of die elkaar lagen.

Je kunt beweren dat het maken van mooie boeken door A.A.M. Stols via Van Oorschot, die voor Stols heeft gewerkt, op Johan Polak is overgebracht, hoe verschillend van inhoud en uitvoering ook. De dundrukeditie van de Russische Bibliotheek vormde in Nederland een nauwelijks te overtreffen standaard voor volmaakt uitgegeven boeken. Een ijzersterk ontwerp van Helmut Salden, het beste dundrukpapier, een genaaid boekblok dat gebonden is afgewerkt. Pak zo’n deeltje op en u ervaart volmaaktheid in boekvorm. Dat luistert nauw, vergis u niet. En dan heb ik het nog niet over het plezier dat lezen van zo’n boek u verschaft, want daar komt het uiteindelijk op aan. Koop maar eens een deeltje, mijn advies deel 1 van Tsjechow of Toergenjew. Op pagina één ruikt, voelt of proeft u al wat ik bedoel.

Bij het verlaten van de winkel riep Van Oorschot: ‘Daar staan ze,’ en wees naast de kassa op een kast met de Russische Bibliotheek.

‘En altijd compleet op voorraad,’ zei ik.

Soms verkocht ik de serie in een klap, maar ook als ik een jaar geen deel zou verkopen, wat nooit is gebeurd, dan nog bleef de serie staan. Sommige boeken dragen misschien weinig bij aan het economisch resultaat, maar hun aanwezigheid is van groot belang voor het succes van de zaak. Net als de Baskerville, de Grote Bellettrie of de Privé-domein serie gold dat ook voor de Russische Bibliotheek. Van een boekenvoorraad wordt misschien 40 procent heel goed verkocht, maar als je alleen die 40 procent op voorraad zou houden, verkoop je ook die boeken niet goed.

juni 2018, over het antiquariaat

Vorig jaar augustus schreef ik over juffrouw Smit die de winkel een halve eeuw heeft gediend. Deze keer een verslag van wat zij me in 1979 over het antiquariaat heeft nagelaten.

Kort overzicht Antiquariaat van Someren Rosmolensteeg Zutphen. Tot begin oorlog 1940-1945 pakhuis met stalling fietsen personeel en grote bakfiets met mand voor portefeuilles leesgezelschap. Achteringang met sleutels. Afgeschermde etalage door houten schotten met verminderde prijs boeken zaak Turfstraat. Na 1945 zaak overgegaan aan de heer H.W. ten Bosch. Afgeschermde etalage met verminderde prijs boekjes. Wel belangstelling publiek. Op zolder boven antiquariaat door Mej. R. Smit oude delen ingebonden grote Brinkman catalogus gevonden (dé catalogus voor de boekhandel en antiquariaat.) Aangeboden in Nieuwsblad van de Boekhandel en verkocht aan e.o.a. antiquaar voor ik meen f 600,– of f 800,-. Voor die tijd een flink bedrag. Hiervan verbouwing (een echt antiquariaat met nieuwe ramen nieuwe deur (met onderdeurtje). Buiten een bord met: Antiquariaat van Someren. Geopend tot 6 uur.

Steeds meer verkoop, ook aan steeds dezelfde eigenaren van grote antiquariaten o.a. Gijsbers en Van Loon, Arnhem. Israel, Arnhem, 2 antiquaars uit Amsterdam, Oude Manhuispoort. Zij kochten partijtjes uitgaven met korting op de aangegeven prijzen. Alle uitgaven hadden in code de netto inkoopprijs. Codewoord: Wilskracht (0123456789). Dit woord werd zeer geheim gehouden, daar de klant anders precies de winst kon berekenen.

Bij verbouwing zaak voorkant – ik meen in 1951 of 52, werd alle voorraad bij fa. Bornholt, Rosmolensteeg, op enkele grote kamers stapeltje voor stapeltje naar boven gedragen. (Nog denkbeeldige pijn in armen en benen!) Wat gangbare uitgaven en de administratie gedeeltelijk naar de Rosmolensteeg + telefoon, zodat de hoogst nodige zaken daar afgehandeld konden worden.

Steeds meer inkoop zodat enige maanden nogal grote voorraden gevormd werden, die naar gang of zolder verhuisden, dikwijls met code W = 0 niet meegerekend, ook gravures kregen een plaats. Intussen werden door de Heer ten Bosch verschillende werkjes over oud Zutphen of hiermede verband houdend uitgegeven. Ook deze vonden veel aftrek door de etalage antiquariaat. Na de verbouwing was de ingang antiquariaat in de Rosmolensteeg met bel maar als de cliënten gingen rondneuzen geen overzicht meer, doordat de grote zaak voorging en daar eerst bediend werd. Jammer genoeg werd ook telkens het e.e.a. vermist, zodat de deur op de knippen ging met een bordje op de deur: Ingang Boekhandel van Someren, Turfstraat 19, om de hoek. De laatste vijf jaren kan ik niet meer beoordelen, maar de rest zal wel bekend zijn.

september 2018: over Ida Gerhardt

Eind augustus is een beeld van Ida aan de IJsselkade onthuld. Bij het schrijven van dit artikel is het mij nog onbekend. Een voorvertoning liet ik aan mij voorbijgaan, ik houd mijn hart vast. Wat als ik het niet mooi vind, als ik er niets in terugvind wat me aan haar herinnert? De laatste twintig jaar van haar leven gingen we wekelijks met elkaar om. Ze staat me nog zo helder voor de geest dat ik voor mijn gevoel niet veel marge heb. Aan een oogopslag had ik genoeg om haar stemming te kunnen peilen. Wanneer het haar niet beviel gunde ze me een blik waaruit ik opmaakte: ‘Laten we snel wegwezen.’ In het andere geval praatte ze honderduit, oogde ze ontspannen en zag ze er twintig jaar jonger uit. Maar ook dan kon ze me seinen dat ze wegwilde. Ze was dan moe, het werd haar teveel. Haar blik bevatte een mengeling van teleurstelling en verdriet. Ze had een groot arsenaal aan mimiek.

Ida en Zutphen was een gelukkige combinatie. Ze hield van haar ‘metropool’ zoals ze Zutphen noemde. Het grote cyclische gedicht Dolen en dromen is in Zutphen gesitueerd. En aan het begin van haar carrière leraar oude talen solliciteerde ze in Zutphen.

Bij haar geboorte verlangden haar ouders naar een zoon. Haar vader zei ooit dat hij het betreurde als de naam Gerhardt uitstierf. Ida heeft me nooit verteld dat een broertje voor haar maar kort had geleefd. Bij het samenstellen van het brievenboek Courage kwam dat aan het licht en we schrokken daarvan. In die zin valt vader Gerhardt beter te begrijpen.

De familie Gerhardt is inmiddels uitgestorven, de naam Gerhardt leeft voort. Daar kan dus ook een dochter voor zorgen, Ida heeft er haar best voor gedaan. En nu nog een beeld van haar aan de IJssel. Ik vraag me af hoe ze daar staat, met haar gezicht of haar rug naar de rivier? Ooit liet ze zich de vraag ontvallen wie er nu op zandgronden wilde wonen. De natuurlijke achtergrond van Ida’s poëzie is het rivierenlandschap.

Van de Griekse dichter Pindaros weten we dat poëzie duurzamer is dan brons, en het lijdt geen twijfel dat haar poëzie dit beeld overleeft. Desalniettemin is het een schitterend gebaar van de gemeente Zutphen. Ida zou stilvallen als zij hoort hoe de stad haar eert. Zelfs een traan sluit ik niet uit.

november 2018, over J.M.A. Biesheuvel

Maarten Biesheuvel

In 1988 schreef hij het Boekenweekgeschenk en kwam voor een optreden naar Zutphen. Vanwege grote belangstelling weken we uit naar de bibliotheek. Voor aanvang vroeg hij mijn vriendin of zij zijn haar wilde knippen. ‘Nee, geen shampoo, ik gebruik nooit shampoo, daarom heb ik nog zo’n goeie kop met haar.’

De Broederenkerk was uitverkocht. Hij werd er overmand door emoties en zong een psalm met luide stem. Na afloop fluisterde hij in mijn oor: ‘Mocht God bestaan en ik kom hem tegen, schop ik hem in zijn ballen; wat een onrecht op aarde.’

Na afloop zaten we lang in klein gezelschap boven de boekwinkel. Die nacht sliep hij bij de voorzitter van de Openbare Bibliotheek, Sjoerd Kleve. Sjoerd en zijn vrouw raakten met Maarten bevriend en via hen had ik over de jaren vaak contact met hem. In Leiden kwam ik hem wel tegen als ik er met Christiaan Weijts en Ilja Pfeijffer op stap was. Door zijn ziekte leed hij aan stemmingswisselingen en was bij tijden ongeremd. Ik bewaar echter alleen goede herinneringen, Maarten was altijd hoffelijk, hartelijk en belangstellend.

Dit voorjaar hield Sjoerd me op straat staande. ‘Maarten wil dat we naar Leiden komen.’

De zesde mei was een mooie zondag. Eva ontving ons in het huis. Ze maakte meteen een opmerking over mijn bundel De tuin in Biak. Overbodig, maar wel hartelijk. Maarten zat achter het huis. De fles witte wijn die ik had meegenomen, ging meteen open, te warm maar dat deerde ons niet. We werden alleen gelaten en praatten bij. Onze kennismaking was dertig jaar eerder, hij wist alles van mijn uitgeversjaren, vroeg naar mijn kinderen, vertelde openhartig over zijn opnames in Endegeest – zoals beschreven in zijn huidige bestseller Verhalen uit het gekkenhuis. Veel schrijvers kwamen aan de orde. Maarten ’t Hart durfde niet meer langs te komen. Eens stond die in een jurk voor hem waarop Biesheuvel hem aanviel en schopte. ‘Je hebt toch ballen, wat moet je in een jurk?’
Maarten liet me zijn kamer zien en ging achter de tafel zitten waar hij zijn boeken schreef. Ik mocht een foto maken.

Later las ik in een bericht over de presentatie van Verhalen uit het gekkenhuis dat Maarten ’t Hart daarbij aanwezig was en allerhartelijkst met hem heeft gesproken.
Goed dat hun conflict uit de weg is en er ruimte is voor vriendschap; het hoogste goed op aarde.

februari 2019, over Boudewijn Büch

Op een avond was Boudewijn boven de boekwinkel op bezoek. Ik weet niet meer ter gelegenheid waarvan. Het was rond het jaar 1996.

In het kader van mijn herinneringen zocht ik contact met zijn biografe, Eva Rovers. Ik wilde weten wanneer Boudewijn voor het eerst met een boekenprogramma op tv was te zien. In een stuk over Mulisch beweerde ik dat het succes van het signeren van De Aanslag in onze winkel, mede aan Büchs programma was te danken. Dat bleek onjuist, Büch debuteerde in het kunstprogramma De Verbeelding op de zondag van hetzelfde weekend waar Mulisch op de zaterdag bij ons signeerde.

Eva vroeg naar ons contact, ze had een brief van mij in Büchs nalatenschap gevonden. Dat was niet bijzonder, in mijn tijd als uitgever kwamen we elkaar een keer tegen, zoals iedereen in de literatuur elkaar vroeg of laat een keer tegenkomt, we maakten kennis op onze stand op de Uitmarkt. Ik mocht deze fantast wel. Hij zou een kind hebben gehad dat overleden was en hij zou tweemaal zijn gepromoveerd. Komrij schrijft in Demonen dat Büch geen liefde kon ontvangen.

Laat op die avond vertelde ik Büch van een passage over Multatuli. Na de scheiding van Tine zou Multatuli haar vanuit Brussel het manuscript van de Max Havelaar hebben gestuurd. Tine verbleef toen op een boerderij tussen Zutphen en Brummen, Het Vosje genaamd. Aan de provinciale weg tussen Zutphen en Brummen kende ik een boerderij met die naam. Büch wilde meteen kijken, en zo reden we ver na middernacht over de oude IJsselbrug.

De boerderij ligt aan de binnenkant van een vrijwel haakse bocht. Boudewijn liep brutaalweg het erf op. Gelukkig sloeg geen hond aan of, erger, een gans. ‘Hier werd dus op een dag het manuscript van een der beroemdste boeken uit de Nederlandse literatuur afgeleverd.’

Jaren later maakte ik met Christiaan Weijts een reis naar Venetië. Hij was op het spoor van Joseph Brodsky en ik wilde de gevangenis bezoeken vanwaaruit Casanova als enige wist te ontsnappen. We hebben beiden over deze reis geschreven en beide verhalen zijn opgenomen in het Privé-domein-deel Schrijvers op reis. Op zoek naar het graf van Brodsky, op San Michele, stootten we bij toeval op dat van E.H. Douwes Dekker. Even dachten we aan de schrijver, maar het was zijn eerste vrouw Tine, Everdina Huberta Barones van Wijnbergen.

W.F Hermans bleek in 1984 al over de deplorabele staat van haar graf te hebben geschreven.

April 2019: Afscheid

Beste lezer, ik neem afscheid van u. Op 3 mei verschijnt De IJssel stroomt feller dan de Amstel, en dan beschouw ik mijn herinneringen aan de boekwinkel als voltooid. Op zeker moment ben je ook uitgepraat.

In eerste instantie zou de uitgave een herdenkingsboekje worden voor 175 jaar boekhandel Van Someren & Ten Bosch, maar gaandeweg veranderde het in een persoonlijke herinnering. Mijn uitgever wilde er een Privé-domein-deel van maken, en daarvoor moest het persoonlijker worden en dus ook over mijn tijd als uitgever en schrijver gaan en over mijn familie. Die stukken liet ik buiten de bijdragen voor deze nieuwsbrief. Over een drietal pagina’s verschilde ik met de uitgever van mening waarop ik van hem afscheid nam; ik moest die pagina’s schrappen. Daarom verschijnt het nu bij Uitgeverij Van Oorschot.

Het is vreemd om met je herinneringen in de slag te gaan. Zo af en toe overlegde ik met mijn jongste zus en soms verbaasden we ons hoe verschillend we zekere gebeurtenissen hebben ervaren, om maar te zwijgen van gebeurtenissen waaraan de ander helemaal geen herinnering had. En dat terwijl zus en ik onze hele jeugd heel intensief met elkaar zijn omgegaan.

Diep in mijn hart had ik de wens iets over mijn vader te vertellen. Ik was 26 toen hij stierf en heb hem erg gemist. Door zijn plotselinge overlijden werd ik boekverkoper en in die hoedanigheid hoorde ik vrijwel dagelijks van klanten iets over hem en dat hield het verdriet misschien langer in stand. Verder vond ik dat je voor een boekwinkel die 175 jaar bestaat wel een tijdje je best mag doen, we behoren tot de oudste boekwinkels van het land. Via A.E.C. van Someren, H.J. Greup, A. Hagenbeek, H.W. ten Bosch, A.P. ten Bosch, J. Deen en nu Ine Soepnel is deze respectabele leeftijd bereikt. Naast alles wat het leven van een boekverkoper te bieden had, deed het me ook veel plezier om de winkel in de Turfstraat via de overkapping van het binnenplaatsje te verbinden met het pandje in de Rosmolensteeg en er zo een volle maar overzichtelijke winkel van te maken. Ook dit had ik vader graag laten zien.

Eind van het jaar viert de boekwinkel het 175 jarig bestaan. Wie weet zien we elkaar dan.