Tilly Hermans over Om het hart terug te brengen van Annemarié van Niekerk

In 2015 verscheen er in Trouw een verhaal van Annemarié van Niekerk over een moord in Zuid-Afrika, een zogenoemde plaasmoord: Ruben, een goede vriend van haar, leraar aan een dorpsschooltje, en zijn oude moeder waren vermoord door bekenden van Ruben. Om afscheid te nemen reisde ze terug naar haar geboorteland, en direct werd ik gegrepen door de manier waarop ze het landschap opriep, de weidsheid en de schoonheid ervan, in scherp contrast met het geweld dat er had plaatsgevonden.

Na dit verhaal drong ik er bij Annemarié op aan om te schrijven over haar relatie met Zuid-Afrika, het land dat ze voor de liefde verliet. Resultaat is het allermooiste boek dat ik het afgelopen jaar maakte: Om het hart terug te brengen, een memoir doordrenkt van heimwee, schuld en verlies.

Annemarié van Niekerk groeide op in een streng gelovige familie ten tijde van de Apartheid: God zelf had de verhouding wit-zwart zo beschikt. Pas op de middelbare school werd ze zich bewust van het racisme in haar land, en na haar studie literatuurwetenschappen koos ze voor een baan aan de universiteit van Transkei, toen een thuisland. Daar raakte ze bevriend met Ruben en werd ze verliefd op Denzel, een zwarte man, waardoor ze in groot conflict kwam met haar vader, en met zichzelf. Terwijl in Zuid-Afrika het geweld toenam, brak ook in haar persoonlijk leven het geweld los: in Denzel huisde een demon.

Frustratie, schuld, verlies – Annemarié van Niekerk plaatst haar eigen verleden in de geschiedenis van Zuid-Afrika: waar was zij toen Steve Biko werd gemarteld? Op haar reis door het land, terug naar het verleden en op weg naar het dorp van Ruben, verhaalt ze over de plekken van het geweld vanaf de tijd dat de Nederlanders zich op de Kaap vestigden tot op heden, en denkt ze na over de bron ervan: het onrecht de zwarte bevolking aangedaan en de armoede waarin die nog steeds leeft. Adembenemend zijn de passages waarin haar vader haar tot inkeer probeert te schrijven, en even adembenemend zijn haar beschrijvingen van het landschap.

Om het hart terug te brengen is een ingenieus weefsel van autobiografie, reisverhaal en essay, hartstochtelijk en ingetogen tegelijk. En dan zijn er nog de gedichten van Zuid-Afrikaanse dichters van voor, tijdens en na de Apartheid, die de stemming van land, tijd en schrijfster verwoorden. Met de beroemde dichter N.P. van Wyk Louw verzuchtte ik toen het boek uit was: ‘O wye en droewe land!’

Annemarié van Niekerk, Om het hart terug te brengen, uitgeverij Atlas Contact

Tilly Hermans